afb. Gerard Monté, 18 juli 2004
Schapenmarkt 20
De Grote Waag
Achter de voorgevel
Tekentafels in de Grote Waag
door Henny Molhuysen|
Van oudsher heette de straat waarin we vandaag gaan kijken: de Zadelstraat. Hier was een belangrijke instelling: de Waag, gevestigd op het adres: Schapenmarkt 20. Wanneer op deze plaats de Waag gevestigd werd, is niet bekend. De plaats ligt echter wel binnen de oudste stadsommuring van circa 1225. In 1286 gaf Hertog Jan I een ordonnantie op het waaggeld in 's-Hertogenbosch. De Bossche Waag was geen stedelijke instelling. Zij behoorde tot de domeingoederen van de Hertog van Brabant. Meestal werd echter het recht van de waag aan particulieren tegen betaling van een cijns (belasting) uitbesteed. Op 15 januari 1299 schonk de hertog de Waag aan Agnes, de dochter van Jacob Ulrichs. Aan het eind van de vijftiende eeuw kreeg de hertog behalve deze cijns ook nog een kwart van de inkomsten. Goederen boven een bepaald gewicht moesten in de Waag gewogen worden onder toezicht van de waagmeesters. Goederen die in Stond het pand de Grote Waag in 1624 nog vermeld als 'toebehoirende onsen genadigen heere Hertoge van Brabant', na 1629 werd het natuurlijk door de Staatsen geconfisqueerd en viel daar onder het Domeinbestuur. Dit Domeinbestuur droeg de Grote Waag op 21 januari 1812 over aan de gemeente 's-Hertogenbosch, kosteloos. In 1860 verbouwde de gemeente 's-Hertogenbosch de Grote Waag. De voorgevel is thans boven de winkelpui negentiende eeuws met schijnbalustrades en een kroonlijst. In hoeverre er nog oudere bouwfragmenten in het pand aanwezig zijn, is mij niet bekend. Na deze verbouwing werd het pand de dienstwoning voor architect J.M. Nabbe. Nabbe was de eerste 'architect van de gemeentewerken'. Hij was in 1859 aangesteld. Tijdens zijn dienstjaren werd in 1874 de vestingstatus van de stad opgeheven en kon 's-Hertogenbosch voor het eerst sinds eeuwen gaan uitbreiden. Het Zand werd opgehoogd en bouwrijp gemaakt. J.M. Nabbe ging op 73-jarige leeftijd in 1889 met pensioen. De Grote Waag kreeg toen een nieuwe bewoner, zijn opvolger F.M.L. Kerkhoff. Terwijl hij directeur van Gemeentewerken was, werden in 1893 de eerste percelen grond aan de Stationsweg verkocht. Kerkhof had het pand overigens niet helemaal als woning in gebruik. Het diende ook als kantoor van de dienst Gemeentewerken. Die dienst groeide naarmate de werkzaamheden toenamen en in 1896 werd de voorkamer van de woning in gebruik genomen als tekenkamer. Ook werd het achtergelegen pand aan de straat Achter het Stadhuis als kantoor van Gemeentewerken ingericht. in 1898 bestond de Dienst uit 24 ambtenaren. Rond 1920 was de Dienst Gemeentewerken zo uitgebreid dat de behuizing echt te krap geworden was en daarom verhuisde de Dienst in 1922 naar Achter het Wild Varken. De Grote Waag werd daarna eerst een winkelpand en is nu in gebruik als restaurant. In het restaurant Zorba de Griek is regelmatig zelfs te genieten van 'levende Griekse muziek'. |
Brabants Dagblad donderdag 28 maart 1996
Bouwhistorie
'De Grote Waag'
Schapenmarkt 20
|
In een schepenakte uit 1502 wordt het pand, zijnde een 'domum lapideum' (stenen huis), samen met het hier beschreven buurpand aan de stad verkocht. In de cijnsboeken wordt een perceelsbreedte van 22 voet (= 6,33 m) vermeld. Deze maat is smaller dan het huidige pand. In 1573 wordt het nog 'De cleyn wage' genoemd. Het pand zal na die tijd verbouwd zijn, samen met het linker buurhuis. Het onderhavige pand is toen breder aangelegd, waardoor de namen 'Grote-' en 'Kleine Waag' verwisseld zullen zijn. Bij de haardentelling van 1553 moet de kaaskoper Dirk Ariaens als huurder van Rombout van Lith betalen voor twee schouwen. Van Lith zal zaakwaarnemer zijn geweest, aangezien bij het innen van de 100ste penning de koning als eigenaar staat vermeld. Het pand en het achterhuis zijn dan verhuurd. Er was nog een tweede achterhuis, waarvan geen huurder vermeld wordt. Aangezien het pand in 1860 geheel vernieuwd is, inclusief de smalle kelder, weten we niets over de situatie in de 16de eeuw. | 342 |
Literatuur
CB 1520 f 41v; CB 1573 f 45; GAHt, Loketkast II 1478; HT f 10; M 251; vSvY III, 489-492.
A. van Drunen, Kelder
|
Kelder eind 16e eeuw zeker aanwezig. |
Verkennend onderzoek publieksfuncties kelders aan Markt en Pensmarkt
Mosmans
Markt
F.K.L. Kerkhoff251. "De groote Waag". Hertog Jan I geeft reeds in 1286 eene ordonnantie op het waeggelt in den Bosch. Dit pand wordt in 1624 nog vermeld als "toebehoirende onsen genadigden heere Hertoge van Brabant". | 32 |
Jan Mosmans, Alph.G.J. Mosmans, Oude namen van huizen en straten te Artikelen
| 1996 |
Henny MolhuysenAchter de voorgevel : Tekentafels in de Grote WaagBrabants Dagblad donderdag 28 maart 1996 (foto) |
Adresboeken
Schapenmarkt 20
M 251
De groote Waag (????)
Schapenmarkt A 440 (????)
| 1865 | J.M. Nabbe (stads bouwmeester, onderwijzer aan de koninklijke school voor nuttige en beeld. kunsten) |
| 1875 | J.M. Nabbe (stads bouwmeester en onderwijzer, aan de koninklijke school voor nuttige en beeldende kunsten) |
Schapenmarkt A 452 (1880)
| 1881 | J.M. Nabbe (stads bouwmeester en onderwijzer aan de koninklijke school voor nuttige en beeldende kunsten) |
| 1905 | F.M.L. Kerkhoff (ingenieur-architect der gemeente) |
| 1908 | F.M.L. Kerkhoff (ingenieur-architect der gemeente) |
Schapenmarkt 20 (1909)
| 1910 | wed. F.M.L. Kerkhof |
| 1928 | F.J.A. den Doop - A.J.M. van Doorn |
| 1936 | Adriaan van Doorn (heerenmodemagazijn) |
| 1943 | A.J.M. van Doorn (winkelier heerenmode art.) - C.J.W. Martijn (kantoorjuffrouw) - D. Martijn (etaleur) |
| 1991 | ? (restaurant Zorba de Griek) |
Afbeeldingen
-
1995
Bossche Encyclopedie |